Abkürzungen
CMG : Corpus medicorum Graecorum, Berlin, 1907 ff.
CSEL : Corpus scriptorum ecclesiasticorum latinorum, Wien, 1866 ff.
CCSG : Corpus Christianorum, Series Graeca, Turnhout, Brepols.
CCSL : Corpus Christianorum, Series Latinae, Turnhout, Brepols.
CUF : Collection des Universités de France, publiée sour le patronage de l’Association Guillaume Budé, Les Belles Lettres, Paris.
PG : Patrologiae cursus completus, Series graeca, hg. v. Jacques-Paul Migne, 166 Bde., Paris, 1857–1866.
PL : Patrologiae cursus completus, Series latina, hg. v. Jacques-Paul Migne, 218 Bde., Paris, 1844–1855.
SC : collection Sources Chrétiennes, Paris, 1943 ff.
Quellen
Ambrosius: De obitu Valentiniani consolatio, hg. v. O. Faller, CSEL, 73/7, 1955, Sp. 23–184.
Atti e passioni dei martiri, hg. v. A. A. R. Bastiaensen, Mailand, Mondadori, 1987, S. 233–245.
Augustinus: Sermo 317, § 5, PL 38, 1437.
Augustinus: Sermones admixtis quibusdam dubiis, Sermo 8, § 2, PL 46, 839.
Cassius Felix: De la médecine (De medicina), hg. v. Anne Fraisse, CUF, 2002.
Corpus Inscriptionum et Monumentorum Religionis Mithriacae [CIMRM] 1, Nr. 390.
Cosmas Hierosolymitanus: Ad carmina S. Gregorii (über das Gedicht 63 von Gregorios, Carmen VII ad Nemesium, V. 265–266, PG 37, 1573), PG 38, Sp. 506
Gregor von Nazianz: Discours 4–5 (Contre Julien), hg. v. Jean Bernardi, SC 309, 1983.
Gregor von Nazianz: Oratio 39in Sancta Lumina, in: Gregor von Nazianz: Discours 38–41, hg. v. Claudio Moreschini, SC 358, 1990.
Hieronymus: In Isaiam (Is 44), PL 24, 435D.
Johannes Chrysostomos: In epist. II ad Cor. homil. III, § 7, PG 61, 418A.
Julianus Imperator: Oratio VIII (An die Göttermutter), in: Julien, Œuvres complètes, II, 1, hg. v. Gabriel Rochefort, CUF, 1963.
Justinus: Apologia I, hg. von André Wartelle, Paris, Études augustiniennes, 1987.
Justinus: Dialogus cum Tryphone, hg. v. Philippe Bobichon (Paradosis. Études de littérature et de théologie anciennes, 47/1), Fribourg, Academic Press Fribourg, 2003.
Kyrill von Jerusalem, Katechesen,PG 33.
Minucius Felix: Octavius, hg. v. Jean Beaujeu, CUF, 1964.
Nonnos Mythographus: In orationem IV Gregorii Nazianzeni commentarius, hg. v. Jennifer Nimmo Smith, CCSG, 27, 1992.
Nonnos Mythographus: In S. Gregorii Orationem in sancta lumina, PG 36, 1072A.
Origenes: In Exodum, Homilia, hg. v. Marcel Borret, SC 321, S. 330–333.
Papiri greci e latini, Florence, 1932, n°1162, S. 102 ff. (Pubblicazioni della società italiana per la ricerca dei papiri greci e latini in Egitto, X).
Paulus aus Aigina, Epitomae medicae, hg. v. J. L. Heiberg, CMG, IX 1 und 2, 1921 und 1924.
Plutarch: Isis et Osiris, in: Œuvres morales, Bd. 5, 2. Teil, hg. v. Christian Froidefond, CUF, 1988.
Porphyrios: De antro Nympharum, in:ders.: The Cave of the Nymphs in the Odyssey. A Revised Text with Translation by Seminar Classics 609, State University of New York at Buffalo, 1969.
Pseudo-Hippolytus: Refutatio omnium haeresium, hg. v. Miroslav Marcovich, Berlin, 1986 (Patristische Texte und Studien, 25).
Roman Military Records on Papyrus, éd. par R. O. Fink, Cleveland/Ohio, Case Western Reserve University Press, n° 83, 1971 (Philological Monographs of the American Philological Association, 36).
Strabo: Geographica, in der Übersetzung und mit Anm. v. A. Forbiger, 2. korr. Aufl., Wiesbaden, Matrixverlag, 2007.
Tertullianus: Adversus Marcionem, III, hg. v. René Braun, SC 399, 1994.
Tertullianus: Apologeticum, hg. v. Jean-Pierre Waltzing, CUF, 1929.
Tertullianus: De anima, hg. v. J. H. Waszink, CCSL 2, 1954.
Tertullianus: De baptismo, hg. von Raymond-François Refoulé, SC 35, 1952.
Tertullianus: De corona, hg. v. Jacques Fontaine, Paris, 1966.
Tertullianus: De paenitentia, hg. v. Charles Munier, SC 316, 1984.
Tertullianus: De praescriptione haereticorum, hg. v. Raymond-François Refoulé, SC 46, 1957.
Tertullianus: De pudicitia, hg. v. Charles Munier, SC 316, 1984.
Tertullianus: De resurrectione mortuorum, hg. v. J. G. Ph. Borleffs, CCSL 2, 1954.
Tertullianus: De spectaculis, hg. v. Marie Turcan, SC 332, 1986.
Tertullianus: Ad uxorem, hg. v. Charles Munier, SC 273, 1980.
Theodor von Mopsuestia, Homilie 2 über die Taufe (Vers 392, auf syrisch erhalten), § 17, aus dem Syrischen übers. von G. Couturier in: L’Initiation chrétienne, gesammelt und herausgegeben von A. Hamman, Paris, 1980, S. 116–117.
Vegetius Renatus, F.: Abriß des Militärwesens: lateinisch und deutsch, mit Einl., Erl. und Indices von Friedhelm L. Müller, Stuttgart, Steiner, 1997.
Vegetius Renatus, F.: Epitoma rei militaris/Das gesamte Kriegswesen, von Fritz Wille neu übersetzt und kommentiert, Aarau / Frankfurt a.M. / Salzburg, Sauerländer, 1986.
Sekundärliteratur
Baroin, C. (2002): »Les cicatrices ou la mémoire du corps«, in: Corps romains. Textes réunis par Philippe Moreau, Grenoble, J. Millon, S. 27–46.
Beck, R. (1984): »Mithraism since Franz Cumont«, in: Aufstieg und Niedergang der römischen Welt,II.17.4., S. 2002–2115.
Beck, R. (2000): »Ritual, myth, doctrine, and initiation in the mysteries of Mithras: New evidence from a cult vessel«, The Journal of Roman Studies, 110, S. 145–180.
Benoît, A. / Munier, C. (1994): Le Baptême dans l’Église ancienne (Ier–IIIe siècles), Bern, P. Lang (Traditio christiana, 9).
Beskow, P. (1979): »Branding in the mysteries of Mithras?«, in: Mysteria Mithrae. Atti del Seminario Internazionale su »La specificità storico-religiosa dei Misteri di Mithra, con particolare riferimento alle fonti documentarie di Roma e Ostia«, Roma e Ostia, 28–31 Marzo 1978, hg. v. Ugo Bianchi, Leiden, Brill, S. 487–501 (EPRO, 80).
Beskow, P. (1994): »Tertullian on Mithras«, in: Studies in Mithraism. Papers associated with the Mithraic Panel organized on the occasion of the XVIth Congress of the International Association for the History of Religions, Rome, 1990, Rom, L’Erma di Bretschneider, S. 51–60.
Bidez, J. / Cumont, F. (1938): Les mages hellénisés, Bd. 2, Paris, Belles Lettres.
Bousset, W. (1907): Hauptprobleme der Gnosis, Göttingen, Vandenhoeck & Ruprecht (Forschungen zur Religion und Literatur des Alten und Neuen Testaments, 10).
Braun, R. (1977): Deus Christianorum. Recherches sur le vocabulaire doctrinal de Tertullien, Paris, Études augustiniennes, 2. Aufl.
Braun, R. (1995): Rezension von Robert Turcan, »La ›Physica Ratio‹ des ›Lions‹ mithriaques«, Revue des Études Augustiniennes, 41, S. 343 (Chronica Tertullianea et Cyprianea 1975–1994. Bibliographie critique de la première littérature latine chrétienne, Paris, Études augustiniennes, 1999, S. 461).
Clauss, M. (1986): »Mithras und Christus«, Historische Zeitschrift, 243, 265–286.
Clauss, M. (1990): Mythras: Kult und Mysterien, München, Beck.
Clauss, M. (1992): »Miles Mithrae«, Klio, 74, S. 269–274.
Clauss, M. (2000): The Roman Cult of Mithras: The God and his Mysteries, Edinburgh, Edinburgh Univ. Press.
Cumont, F. (1896): Textes et monuments figurés relatifs aux mystères de Mithra, Bd. 2, Brüssel.
Cumont, F. (1933): »Un fragment de rituel d’initiation aux mystères«, Harvard Theological Review, 26, S. 151–160.
Cumont, F. (1981 [1899]): Die Mysterien des Mithra. Ein Beitrag zur Religionsgeschichte der römischen Kaiserzeit, 5. unveränderte Auflage, Darmstadt, Wissenschaftliche Buchgesellschaft (Nachdruck der v. Kurt Latte besorgten 3. Auflage von 1923).
Demougeot, É. (1961): »›Paganus‹, Mithra et Tertullien«, Studia Patristica, 3, S. 354–365.
Dennison, W. (1905): »A new head of the so-called scipio type: an attempt at its identification«, American Journal of Archaeology, 9, S. 11–43.
Dölger, F. J. (1911): Sphragis. Eine altchristliche Taufbezeichnung in ihren Beziehungen zur profanen und religiösen Kultur des Altertums, Paderborn, F. Schönigh.
Dölger, F. J. (1974 [1929]): »Die Sphragis der Mithrasmysterien«, Antike und Christentum, Bd. I, 2. Aufl., Münster, Aschendorff, S. 88–91.
Dölger, F. J. (1974 [1930]): »Die antiken Köpfe mit dem stehenden und liegenden Kreuz«, Antike und Christentum, Bd. 2, 2. Aufl., Münster, Aschendorff, S. 281–296.
Edsman, C.-M. (1940): Le baptême de feu, Leipzig / Uppsala, Lorentz / Lundequist (Acta seminarii neotestamentici Upsaliensis, 9).
Edsman, C.-M. (1949): Ignis divinus. Le feu comme moyen de rajeunissement et d’immortalité: contes, légendes, mythes et rites, Lund, Gleerup (Publications of the New Society of Letters at Lund, 34).
Gustafson, W. M. (1997): »Inscripta in fronte: Penal tattooing in Late Antiquity«, Classical Antiquity, XVI, S. 79–105.
Heintze, H. von (1957): »Der Feldherr des großen ludovisischen Schlachtsarkophages«, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts Rom, 64, S. 69–91.
Jones, C. P. (1987): »Stigma: tattooing and branding in Graeco-Roman Antiquity«, Journal of Roman Studies, 78, S. 139–155.
Kane, J. P. (1975): »The Mithraic cult meal in its Greek and Roman environment«, in : Mithraic Studies. Proceedings of the First International Congress of Mithraic Studies, Manchester University, 1971, hg. v. J. R. Hinnell, Bd. 2, Manchester, Manchester University Press, S. 313–351.
Lilliebjörn, H. (1933): Über religiöse Signierung in der Antike mit besonderer Berücksichtigung der Kreuzsignierung, Doktorarbeit, Uppsala.
Mohrmann, C. (1954): »Sacramentum dans les plus anciens textes chrétiens«, Harvard Theological Review, 47, S. 141–152.
Nock, A. D. (1927): »Pagan baptisms in Tertullian«, Journal of Theological Studies, 38, S. 289–290.
Perdrizet, P. (1911): »La miraculeuse histoire de Pandare et d’Echédore, suivie de recherches sur la marque dans l’Antiquité«, Archiv für Religionswissenschaft, 14, S. 54–129.
Renaut, L. (2004): Marquage corporel et signation religieuse dans l’Antiquité [mémoire de doctorat], Paris, École Pratique des Hautes Études.
Renaut, L. (2009): »Moïse, Pierre et Mithra, dispensateurs d’eau: figures et contre-figures du baptême dans l’art et la littérature des quatre premiers siècles«, im Internet erhältlich unter: http://hal.archives-ouvertes.fr/hal-00275249/en/.
Rivière, Y. (2004): Le cachot et les fers. Détention et coercition à Rome, Paris, Belin.
Saladino, V. (2004): »[Purificazione] Mondo romano«, Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum, 2, S. 63–87.
Saxer, V. (1988): Les rites de l’initiation chrétienne du IIe au VIe siècle, Spolète, Tibergraph, S. 188–189(Centro italiano di Studi sull’Alto Medioevo, VII).
Trimaille, M. (1996): »Sceau dans le Nouveau Testament«, Supplément au Dictionnaire de la Bible, 12, Paris, Sp. 212–228.
Turcan, R. (1993): »La ›Physica Ratio‹ des ›Lions‹ mithriaques (Tert. Marc. 1, 13, 5)«, in: »Foi – Raison – Verbe«. Mélanges in honorem Julien Ries, Luxemburg, S. 239–250.
Turcan, R. (2000 [1981]): Mithra et le mithriacisme, Paris, Les Belles Lettres.
Vermaseren, M. J. (1960): Mithra, ce dieu mystérieux, Paris / Brüssel, Sequoia.
Vermaseren, M. J. / van Essen, C. C. (1965): The Excavations in the Mithraeum of the Church of Santa Prisca in Rome, Leiden, Brill.
Vollgraff, W. (1955): »Une inscription gravée sur un vase cultuel mithriaque«, Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Afdeling Letterkunde, Nieuwe Reeks, Deel 18, Nr.°1–16, S. 205–218.
Vollgraff, W. (1960): »Le rôle des Lions dans la communauté mithriaque«, in: Hommages à Léon Herrmann, Brüssel (Latomus, 45), S. 777–785.
Vollkommer, R. (1992): »Mithras«, Lexikon Iconographicum Mythologiae Classicae [LIMC], VI, 1, Zürich / München, S. 610–611 (Wasserwunder, Nr.°333–361).
Woods, D. (1999): »The origin of the cult of St. Theagenes of Parium«, Greek Orthodox Theological Review, 44, S. 382–384.
Woods, D. (2003): »St. Maximilian of Tebessa and the Jizya«, in: Hommages à Carl Deroux, hg. v. P. Defosse, Bd. 5: Christianisme et Moyen Âge, Néo-latin et survivance de la latinité, Brüssel (Latomus, 279), S. 266–276.
Zuckerman, C. (1998): »Two reforms of the 370s: Recruiting soldiers and senators in the Divided Empire«, Revue des Études Byzantines, 56, S. 136–139.